प्रायोगिक नाटक म्हणजे नेमकं काय?

'वसंत व्याख्यानमाला' साठी या वर्षी निमंत्रण आलं. पुढचा मागचा काही विचार न करता होकार कळवला. त्यात व्याख्यान द्यायचं नव्हतं तर मुलाखत द्यायची होती. ती पण माझ्या अगदी जवळच्या, नाटकवाल्या मित्रांबरोबर - लेखक धर्मकीर्ती सुमंत आणि अभिनेता अमेय वाघ. मग काय!होकार देणं अनिवार्यच होतं! विषय होता 'आजचं नाटक आणि प्रायोगिकता'. या चर्चेचा मी विचार करू लागलो आणि चर्चेच्या विषयाचादेखील.

प्रायोगिकता.. प्रायोगिक नाटक म्हणजे नेमकं काय?मी जे करतो (असं मला वाटतं) त्याची नेमकी व्याख्या काय?याचा खोलात जाऊन विचार केला आहे का मी? विचार नक्की केला आहे. पण अगदी मुळापाशी पोचलो आहे का?या निमित्ताने मी त्याच्याबद्दल वाचायला लागलो.पण तरी ठोस उत्तर मिळेना.कारण प्रत्येकाला काहीतरी वेगळं म्हणायचं होतं!

काय आहे व्यावसायिक नाटक आणि प्रायोगिक नाटक?मी तर हा भेद कधी मानला नाही. मनापासून नाटक करत आलो. म्हणजे ते आंतर महाविद्यालयीन स्पर्धेचं असेल, नाटक कंपनी या माझ्या संस्थेकडून असेल किंवा कुठल्या 'व्यावसायिक' नाट्य संस्थेकडून असेल. खरं सांगू का?मला तर प्रत्येक नाटक 'प्रायोगिक'च वाटतं. म्हणताना आपण नाटकाचा 'प्रयोग' म्हणतो!मला कल्पना आहे की हा तर्क अगदी ओढून ताणून आणलेला वाटेल. त्यात 'प्रयोग' या शब्दाचा उगम वगैरे सांगितलं जाईल. सांगितलं गेलं ही आहे पण ते काही मला फारसं पटत नाही. कारण अगदी त्या शब्दाच्या उगमाचा शब्दाशः अर्थ प्रत्येकवेळी वापरण्यात येतो का?म्हणजे 'प्रवीण' हा शब्द म्हणजे 'वीणा वाजवण्यामध्ये (वीण) विशेष(प्र)'.पण आता त्याचा अर्थ 'कुशल' झाला आहे.असो..

मग काहीतरी अगम्य,अतर्क्य नाटक म्हणजे प्रायोगिक का?पण मग त्याला प्रायोगिक का म्हणायचं?अगम्य, अतर्क्य नाटक म्हणू न!म्हणजे अशी अनेक नाटके आहेत जी कळतात, तर्कशुद्ध असतात आणि 'प्रायोगिक रंगभूमीवर' वर असतात. विषयामुळे ठरतं का की कुठलं प्रायोगिक आहे ते?'बोल्ड' विषय असेल तर प्रायोगिक असं?किंवा अगदी सरधोपट विषय असेल तर ते 'व्यावसायिक'?की मग  सादर करायच्या पद्धतीवर ठरतं?नेहमीच्या रंगमंदिरात, एका ठोकल्यावर भव्य नेपथ्य उभारलं की व्यावसायिक आणि एका छोट्या खोलीत तोड्क्या किंवा नेपथ्यवर्ज्य नाटक केलं की ते प्रायोगिक, असं का?पण अनेक प्रायोगिक नाटकांमध्ये चांगले नेपथ्य असते आणि ती पण रंगमंदिरांमध्ये होतातच!मग कलाकार?नावाजलेले कलाकार, दिग्दर्शक, तंत्रज्ञ वापरले की व्यावसायिक आणि नाहीतर प्रायोगिक?जितेंद्र जोशी, सचिन खेडेकर, अतुल कुलकर्णी यांनी अनेक नाटके केली ज्याला 'प्रायोगिक' म्हणटलं गेलं.की वेळेचा संबंध आहे?कमीत कमी दोन अंकी, अडीच तासांचं नाटक म्हणजे व्यावसायिक. प्रायोगिक रंगभूमीवरची तमाम अशा नाटकांची नावं, जे हे निकष पूर्ण करतात, इथे लिहायला घेतली तर काही लेखांची शब्दमर्यादा संपेल! थोडक्यात काय!तर या सगळ्या गोष्टींमुळे नेमकी 'प्रायोगिक'ची व्याख्या ठरवणं अवघड आहे.किंवा हे मापदंड योग्य नाहीत.

त्यात व्यावसायिकच्या विरुद्ध म्हणजे प्रायोगिक का?असे दोन गट का पडावेत?आणि कोणी पाडले हे दोन गट आपल्याकडे?आणि जेव्हा काही प्रायोगिक नाटकं काही महिन्यातच व्यावसायिक रंगभूमीवर आल्यावर काय म्हणायचं त्यांना?म्हणजे मग ते नाटक कोणत्या गटात टाकणार आपण?

फार प्रश्न झाले. आता उत्तरं शोधायचा प्रयत्न करू. मला काय वाटतं हे सांगतो. नाटक हे नाटक असतं. ते छोटं किंवा मोठं असतं!आणि नाटकाचा प्रयोग करण्याचा मूळ 'हेतू' बघितला पाहिजे आणि ते नाटक कोणत्या गटात मोडतं हे पहायला पाहिजे. म्हणजे नाटकातल्या प्रत्येक माणसाचा प्रयोग करायचा मूळ हेतू हा जर व्यवसाय असेल तर ते आपोआप व्यावसायिक नाटक होतं.निर्मात्याला पैसे खर्च करतो कारण त्याची अपेक्षा आहे की आवाक खर्चापेक्षा जास्त असेल आणि त्याला फायदा होईल. कलाकार आणि तंत्रज्ञ यांना त्यांच्या कामाचा आर्थिक मोबदला मिळतो. थोडक्यात, या नाटकाचा प्रयोग करण्यामागचा मूळ हेतू हा 'व्यवसाय' करणे असा असतो. आणि सध्या ज्या नाटकांना 'प्रायोगिक' म्हंटलं जातं त्याचा प्रयोग करण्याचा मुख्य हेतू हा तो प्रयोग करणं इतकाच असतो!मग त्याला आपण 'समांतर' रंगभूमी म्हणू शकतो.

उदाहरणार्थ, जर प्रशांत दामले याचं 'एका लग्नाची गोष्ट' हे नाटक त्याच कलाकारांबरोबर, त्याच ढंगात, अगदी तसंच्या तसं सादर केलं, पण आलेले सगळे पैसे हे फक्त संस्थेला गेले. तर ते प्रायोगिक नाटक होईल का?त्याच बरोबर, धर्मकीर्ती सुमंतचे 'बिनकामाचे संवाद' हे नाटक जर लता नार्वेकरांनी चालवायला घेतलं. त्याचे महिन्याला २० प्रयोग लावले, सगळ्या कलाकारांना मानधन दिलं, तरी ते प्रयोगीकच म्हणू का? त्या, किंवा कुठलाच तद्दन व्यावसायिक निर्माता ते चालवायला घेणार नाही हा भाग वेगळा.

त्यामुळे माझ्यामते तरी नाटकांचे गट हे फक्त आणि फक्त त्यातल्या अर्थकारणावर ठरतात.त्यात विषय, कलाकार, सादरीकरण आणि प्रयोगांची संख्या हे पुढचे मुद्दे आहेत.यामुळेच राज्य सरकारने प्रायोगिक नाटकांसाठी देऊ केलेलं अनुदान रखडलं आहे म्हणे. कारण पप्रायोगिक नाटकाची व्याख्या काय?नेमका अनुदानाला कोण पात्र आहे हे ठरवणार कसं असा त्यांचा मुद्दा आहे म्हणे!हे जर कारण असेल तर त्यांनी नाटकाच्या संस्थांबरोबर सरळसोट चर्चा करावी. जर आम्ही नको वाटत असू किंवा आमचा कसा जास्तीत जास्त फायदा होईल अशी व्याख्या बनवू अशी भीती असॆल, तर महाराष्ट्रात अनेक थोर नाटककार, दिग्दर्शक, अभ्यासक आहेत!त्यांची समिती नेमावी. मी प्रत्येकाला वैयक्तिक ओळखत नाही पण मला पूर्ण विश्वास आहे की ते नक्की मदत करतील. तेंडूलकर नाही का प्रायोगिक नाटकांनी जागा मिळावी म्हणून लढले?तसे हि मात्तब्बर मंडळी पण काही न काही मदत करतीलच.आणि ते जी व्याख्या ठरवतील त्याला पूर्व दिशा मानून पुढे जाऊ. पण थांबायला नको!आणि सरकारकडे एक शेवटची विनंती, नाटकाबद्दल कोणतेही निर्णय घेताना, त्यात काम करणाऱ्या नाटकवाल्यांचा समावेश करावा. नाहीतर त्याचा त्रास शेवटी दोन्ही बाजूंना होतो आणि प्रगमनशिल असं काहीच घडत नाही. कोणाच्याच हाती काहीही लागत नाही….