नाटकाची गरज आणि त्याचे भवितव्य
काही वर्षांपूर्वी एक अत्यंत
गाजलेली इंग्रजी कादंबरी वाचत होतो. ऑस्कर वाईल्ड याची (काही लेखकांना अरे-तुरे केलेलं
बरं वाटतं) ‘ द पिक्चर ऑफ दोरियन ग्रे’. कादंबरी तर सुंदर आहेच, हे काय मी सांगायला
नको. पण मला त्या कादंबरीची प्रस्तावना पण भयंकर आवडली होती. एकतर फारच कमी पुस्तकांची
प्रस्तावना माझ्याकडून वाचली जाते. बऱ्याचदा ती फक्त चाळून कधी एकदा पुस्तक वाचायला
घेतोय असं होतं. पण ही प्रस्तावना अपवाद त्याला ठरली. असो, तर मुद्दा हा, की त्या प्रस्तावनेची
शेवटची तीन वाक्य आयुष्यभर माझ्या लक्षात राहतील. ती वाक्य अशी –
We can forgive a man for making a useful thing as long as he does
not admire it. The only excuse for making a useless thing is that one admires
it intensely.
All art is quite useless
हे वाचल्यावर हसू पण आला, पण त्याचबरोबर या वाक्यांनी खूप
जास्ती विचारही करायला लावला. इतका, की कधी कधी त्या वाक्यांची चीडही येते आणि
मध्येच कधीतरी आधारही वाटतो.
त्यावेळेला नाटक आणि चित्रपट ही फक्त आवड न ठेवता, ते आपलं
आयुष्य (‘चरितार्थाचं साधन’ किंवा ‘व्यवसाय’ हे फारच कोरडे, अरसिक शब्द वाटले)
बनवायच्या विचारांमध्ये होतो. तेव्हा ही ऑस्कर वाईल्ड ची वाक्य सारखी आठवत होती.
उत्साह कमी करत होती.
का करायचं नाटक?किंवा का करायची कोणतीही कला जर ती निरुपयोगीच
असेल तर? तसाही नाटकातून काही खूप पैसे मिळत नाहीत.आणि मालिकांमुळे तर
प्रेक्षकवर्गही कमी झालाय.
आधी करमणुकीचा साधन म्हणजे नाटक किंवा सिनेमा असायचे. पण
दिवसेंदिवस चॅनेल वाढत जाऊ लागले. त्यावरच्या मालिका ही वाढू लागल्या. मग कशाला
घरातून उठून बाहेर जा, गाडी चालवा, तिकिटाच्या लाईनीत थांबा आणि महागडं (म्हणजे
एरवी ती रक्कम इतर कुठे खरचं करताना तसं वाटत नाही) तिकिट काढा!तिकिट काढायचंच
असेल तर चित्रपटाचं काढू! निदान परदेशवारी केल्याचं किंवा तोटक कपडे घातलेल्या
आपल्या आवडत्या नट-नटीचा दर्शन तरी होतं. त्यात काही काही नाटकं कळायला अवघड! मग
तर विचारायलाच नको!
बऱ्याचदा नाटकाचा नेपथ्याचा टेम्पो
आपणच भरायचा. स्टेजवर आपणच नेपथ्य लावायचं, प्रयोग करायचा आणि पुन्हा ते सामान हॉलवर
उतरवायचं .प्रयोग आहे म्हंटलं की आधी काही दिवस तालीम करायची. म्हणजे त्या दिवसांमध्ये
दुसरं काही करायचं नाही.
त्यात आता चित्रपट करणं
अधिकाधिक सोप्पं होत चाललंय . डिजिटल माध्यमांमुळे चित्रपट बनवण्याचा
वेग प्रचंड वाढला आहे. त्याचबरोबर जगभरातल्या लोकांकडे पोचण्याची ताकद आता चित्रपटांमध्ये
आहे.
इतकं सगळं असताना करायचं कशाला
नाटक?
पण तेव्हाच एक अत्यंत महत्वाची
गोष्ट याच शब्दांनी शिकवली. म्हणजे खरंतर याचा अर्थ आपण घेऊ तसा आहे. मी काही जणांबरोबर
याच्यावर चर्चा पण केली, पण प्रत्येकाने वेगळा अर्थ काढला. मला असं जाणवलं की एका कलाकारानेच
म्हणणं –‘ सगळी कला ही निरुपयोगी आहे ’, याने खरंतर गोष्टी कितीतरी सोप्प्या होतात!
तो कलाकार होता म्हणून कालेबद्दल असं म्हणाला असेल. जर त्याचा व्यवसाय काहीतरी वेगळा
असला असता तर त्याबद्दल असं म्हणाला असता कदाचित.
मग शेवटून दुसऱ्या वाक्याकडे लक्ष गेलं - ‘ The only excuse for making a useless thing is
that one admires it intensely.’ तेव्हा कुठे जाऊन आधीचे सगळे विचार गळून पडले आणि मला आयुष्याचा निर्णय घेण्याची स्फूर्ति मिळाली.
‘ नाटकाला लोक येत नाहीत’ वगैरे उदासीनता नाहिशी झाली आणि सकारात्मकपणे विचार करू लागलो. जी लोकं नाटक करतात, नाटकाला येतात ती अतिशय आपुलकी ने करतात, येतात. त्यांना खरंच काहीतरी आतून वाटत असतं. नाटकामध्ये खरा खुरा युरोप दिसत नसला तरी २६ X २० च्या त्या लाकडी ठोकळ्यावर एक अख्खं जग बघायला मिळू शकतं. खरी खुरी माणसं अत्यंत तन्मयतेने काहीतरी समोर सादर करत असतात. असं अजून कुठे बघायला मिळतं?
टी व्ही वर एका कलाकारचा अभिनय खूप चांगला वाटत असेल.त्याला प्रेक्षक घरच्या घरी दादही देत असतील. ओळखीचे एसएमएस करून सांगत असतील. फेसबुक वर लिहीत असतील. पण ती भूमिका सादर करता करता जी प्रेक्षकांकडून ‘live’ प्रतिक्रिया मिळते ती अवर्णनीय असते. हा
‘romanticism’ वाटू शकेल, पण जे आहे ते आहे! त्यात अजून एक महत्वाचा मुद्दा म्हणजे नाटकात सतत सुधारणा करता येऊ शकते. ते कालानुरूप बदलता येऊ शक्तं.
एक दिग्दर्शक म्हणून नाटकाची नेमकी गरज काय? तर दिग्दर्शक काय करत असतो? तो विविधं साधनं वापरून एक गोष्ट सांगू पाहत असतो. त्यामुळे मी नाटकाकडे गोष्ट सांगण्याचं एक माध्यम म्हणून पाहतो. आणि काही काही गोष्टींना हेच माध्यम, हाच format जास्तं न्याय देऊ शकतो असा मला वाटतं.
त्यामुळे पुढे जाऊन नाटक कमी कमी होईल का?तर मुळीच नाही!विविध उपकरणांमुळे आधीच आपण लोकांच्या प्रत्यक्षात समोरा-समोर कमी प्रमाणात येऊ लागलो आहोत. त्यात जेव्हा काही फुटांच्या अंतरावर माणसं काहीतरी सादर करून दाखवत असतील, तर त्याचं महत्व कमी होणार नाही. उलट वाढेल. कदाचित त्याचाच भाग म्हणून की काय, आता पाश्चात्य देशात ‘Immersive theatre’ फार लोकप्रिय होऊ लागलं आहे. ‘Immersive theatre’ म्हणजे थोडक्यात नाटकाचं असं स्वरूप जिथे प्रेक्षक हा ही अनाहुतपणे त्या नाटकाचा कलाकार बनतो. किंवा प्रत्येक प्रेक्षकाने फक्त बघ्याची भूमिका न करता त्या नाटकाबद्दलचे, प्रयोगाबद्दलचे निर्णय घ्यायचे असतात. उदा. त्यांना एखादा प्रसंग बघायचा नसेल तर ते दुसऱ्या खोलीत जाऊ शकतात जिकडे दुसरा कुठलातरी प्रसंग सुरु. सगळे प्रसंगही एका स्टेजवर न घडता प्रेक्षकांच्या अवती भवती, त्यांच्या मध्ये, कधी कधी त्यांना सामावून घेऊन, घडत असतो.
(Immersive theatre performance - 'The Hit')
असो! हे सगळं सांगायचा मुद्दा हा, की काळानुरूप नाटकाचं स्वरूप नक्की बदलेल, पण नाटक सुरुच राहील यात शंका नाही! The show will go on!
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा